In miltsin miki nochipa itamian in xiuit, in milaj mokepa se kualtsin xiujtaj pexoni ika miak xochit uan emekat, in ejkauj kojkostik uan in istak mosokilit uan in chichiltik xaxanas kitamikentiyaj in achto kajta xoxoktik aun chikaujtok in sinouataj. Ijuak ajsij nejín tonalmej nikelnamiki in uejkaujka tanojnotsalismej kampa moitoua kit in taol eski akin tayektalia in tonalmej, in talpan, in kalijtik uan in iluit.[1] In mila kipiya miak ixayak, ta ompa motoka uan moskaltia in takualis tein okachi motelneki in ika titamajseuaj, no ompa eski tateochiual ta ompa se motatautia uan noompa se motasojkamati, noompa se sentekiti uan se mosenpaleuia, kampa se timosenyolchikauaj, uan noiujki eski kampa kimoujmoujtiyaj, nochipa kijyouia uan kampa timoyolchikaujkauiaj, kampa titakuoujtamatij. In milaj eski se toueyi neskayo in timexikamej.
Axkan in ejkokya in tapixkalis uan in tekaltenoj, kaltsalan seko kipijpilojkej tataman sinti ika onkas in xinach in oksepa se tatokas uan in chikijmej pexontokej ika miak tataman iujki ayojmej uan mesajpan yetok mexkal pajpata, limas, xokot, mandarinas, xalxokot, noian kakisti kikinakatokej ejkotijya in iluit Todos Santos. Ouij mokakis nejín kuikatl ika in okseki tanojnotsalis in taol uan milaj ika monojnotsaj, maski in 29 septiembre miakan in toueyixolal tikelnamikij in taol itonal, nejín iluit mochikotalia ika in tataman tetsauit uan in nexokolilil uitsa oso kimoujtiya kemej in UPOV-91, in mopatatiuits in tonal, in seki kikaujteuaj inkuoujtajtekit oso in xiujtekichiualis nexikol.
Itech in taol ueyialtepetonal eski ika se tayolnemilis keniuj se kiyeknejmachpiyas in milaj uan in nikankayotaol, ika nojón in cooperativas, okseki nechikolmej uan OSC, tiksenemilijkej tataman chiualismej kampa moita miak taman ojtokalisme kampa tisenyaskej. Nejíj xiuit ika miak pakilis niteuantik itexh ome talnamikilismej, yekinika tiksenemilijkej in milajiluit in mochiua itech maseualxolal Rancho Viejo itech municipio de Tlalnelhuayocan, uan in opatika kemej tanojnotskej itech Mesa de Políticas Públicas itech se taller Milpa, Nutrición y Política Pública in tayoleua in Universidad Iberoamericana, ompa nikteixpantij notalnamikilis in ika se kiyeknejmachpiyas in milaj moneki moyektalis in tanauatil uan in xiujtekichiualis uan ijkón in talnamikilis kikuiskej in tokniuan tein kuoujtajtekitij, in kinejmachpiyaj uan kiluichiuiliaj. Nejín talnamikilis moneki se kinaluayotis itech in tanauatil miak neskayokajsikamatilis, teuantilis uan chikaujkaojtokalis uan in tokniuan kiiyaskej in tanauatil intalpan.
¿Keniuj mochiuas nejín?kemej mochiujtiuitsya, kijtosneki, peuas in tayektaliskej in tokniuan, in tomin ika mopaleuiskej uan xinachiluimej, kipiyaskej toni ika moskaltis in tatok, nomoneki mokalakiskej in siuamej itech talpantekitilis, in sentaixejekolis in kanachi monekis uan moixtalis tanauatilmej iuantis in seltijtalnamikilis ika monejmachpiyas in xinach nikankayot uan in uejkauka takualis. Nej niknemilia kit in tomin amo semi motelneki, tein okachi motelneki eski in tokniuan in motekipanouaj ika in milchiualis maj kisentokakan, uan maski seki kinemiliaj in miltekit amo ika motani tomin, noian ika motekipanouaj ta kitemaka okseki nepaleuilis okachi kipiya ipatiuj, ika timosenpaleuiaj, ika tiksenyolchikauaj in tomaseualxolalmej.
Itech nejín tonalmej nikintenkakilis seki xiujtekiuanimej uan seki tamachtianij kit tein okachi ika timopaleuiskej tiknejmachipiyaskej in totatiochiualtatok in timexikamej eski maj oka tomin uan analtanamakoyan, nej niknemiliaj nejín talnamikilis yetok uejka in kampa yetok in milaj iyolo, tein nej nikitiak uan nechmachtijkej eski in miltekitinij kineki maj kipoujkaitakan ininderechos, maj kinkauakaj kipiyaskej inintalnamikilis, maj kinkauakan motanamkiskej kampa eski, in kampa taxkalnamakaj maj kitekitiltikan nikankayot uan nextamal ika tatamantaol. Tein nikan motenkixtiya amo eski se tel ueyi chiualis, kemaj moneki moyektalis in tanauatilmej ika moixnamikis in neteuilis nexokolil in tikijyouiaj uan tiueliskej timosentekipanoskej.
Kemej namechtapouia nejín xiuit tiuelkej timosentilijkej tiiluichiuasekej ipanpa in milaj, ika nojón neín xiuit 2022 semi motelneki. In iluit techsentilij uan techyoleuj maj timonojnotsakan, tipeujkej ika in taoltalnamikilis, in kuoujtaj in ueyixolal. In iluit majya se tatok kampa tikiskaltiyaj in tasojtalis uan in takuoujtamatilis. Nechyolpaktiya in iluit techmaka talnamikilis ika tikchikaujkauiskej yon kitokaitiya “uejkaukayot” uan kemej nochi mopatatok yejua uelis ika timoyolchikauasej itech toneteuilis.
¿Keniuj eskiya in tonemilis takan amo okaskiya in tataman tapaltaol uan amo onkaskiya milaj?¿toni uan keniuj titakuaskiyaj? Amo niueli nitanemilia takan amo onkaskiya in ome talnamikilis, neli nikyeknemilia in taol eski se ueyi ineskayo in tomaseualxolal, ipanpa timijtotiaj, tiktataujtiyaj, tikpoukamatij in tonemilis iuan in taol ilpitok, uan kemej kijtoua in tata Reyes in iuan nitekiti, “in ta onkak taol amo tej mayan, in ta onkak taol tipakij”
Nimatami ika seki xochitajtol in kuikatl Toitico bien empacao de Katie James:
Cuénteme, ¿qué sabe de su tierra?
Cuénteme ¿qué sabe de su abuela?
Cuénteme ¿Qué sabe del maíz?
O acaso, ¿ha olvidado a sus antepasados y a su raíz?[2]
Tapaleuij María Isabel Noriega Armella.
Kitalij maseualkopa Francisco Sánchez Conde.
[1] Akin kinekis kiixejekos okachi nejín talnamikilis moneki yas kinojnotsatij iueyitatmej uan okseki ichakauan, namechyoleua nankixpouajskej in amaix monotsa “Tlacuache ladrón del fuego”, kijkuilojkej Ana Paula Ojeda uan Juan Palomino. Kiteixpantij Edición Tecolote. https://www.edicionestecolote.com/productos/tlacuache-ladron-del-fuego/
[2] Toitico bien empacao: https://www.youtube.com/watch?v=8RZeHO7gBJk
