¿Nankimachilijkej keniuj tel taxiujtatak abril uan mayo? ¿Keniuj kijyouijkej in totonik itech namoxolaluan? In nej, maski ninemi kampa nochipa uan okachi kioui, in talpan tatapaniya, xaxamaniya.  Ijuak se nenemiya kakistiya keniuj pojpostekiya oso xamaniya in sakat uan in xiuit. Ompa kalijtik tiknemilijkej tikisaskej tiotakpaya tikatekiayaj in tomil ika in at in tikeujtiualayaj ta in tonaltsin kichichinouaya in miltsin. Satepan, tinochimej tikelnamikej in tachichinol in ome xiujtika panok kuoujtaj, nochi timoujkakuikej, niman amo uejkauak se tachichinol kitamitatij 200 hectáreas kuoujtalpan. Nochi timosenpaleuijkej, tikinpaleuijkej in tekitinij, notejuan titaseuitoj in tachichinol.

Yon tonalmej ijuak in ueyi altepetl xiujtataya, nikinotsak ome notasojikniuan, se Morelos uan in oksé Chiuahua, iujki xiujtatayaj. Nipankisak ajkokopa uan noiujki in talpan amikiya, in ejekat kixokoliaya in taltikpak, amo uejka se tachiaya ta majyá mixtaj katka ika in tejtli. Nikmachiliaya yon ejekat no kixokoliaya in noyolo. Ijuak niknotsak notasojikniuj ne Chiuahua, kiyeknextij nejín tajyouilis, yej nechiluij: tiyetokej itech tachichinoliluit. Kemaj, neli tietoyaj itech yon iluit sayoj in tejuan tikchiujtoyaj, amo techyoleujkej ta yon tit (kuoujtaj yetoya uan moitaya kampa ninemi) tejuan tikpeualtijkej uan kinextiya in eliuisyot uan in chichikonepaleuilis in ika tikchiujkej in toaltepeuj.

Namechyekiluiya, itech abril uan mayo, in atauitmej panouaj noxolalnauak semi tsinkiskej, nion se kinixmatiya ok, uan takan se temouaya tepitsin amo tej onkaya, sayoj seko majyá aichkual. ¿Kani yetok in at? Amo kiouiya neli, uan tsinkisa in at pero amo tamiya. Tein panoua eski kintachtekiliayaj in atauitmej uan kuikaj in at itech ueyi xolal, kijtosneki, kiichtaka sakaj in at uan amo in tekiuj kintakuikuiliskej in xolalkonemej uan in taseloltalpan ijkón kinpaleuiskej in akin nemij itech in ueyixolalmej, uan noiuki kichtekij uan kiauilouaj miak at ijkón kixokolian in xolalkonemej inemilis uan nionó kitaxtauaj oso tapaleuiaj. Semi nechtekipachoua ijuak se tatsintoka ox kimatij kani ualeua in tayilat oso in moneki kalijtik.

Kemaj, in xiujtekitilis ika in at onkak se ueyi chikonepaleuilis, ta in tanauatili kipaluiya in tekiuaj maj achto kinpaleui in xolalnenkej, satepan in kujtajneminij uan tataman taselol. Se tein okachi tatekipachouaj itech nejín chikonepaleuilis eski  akonimej mopaleuiaj ika nejín aichtekilis itech nochi in ueyi altepetl kimoluiaj yejuan achto kinpaleuiskej uan amo kinejmachpiyaj in at. Ijkón, takan nej nechtajtaniaj ox kipiyaj uelitilis in xiujtekiuanimej in kikauaskej maj uakikan in atauitmej in panouaj noxolalkopa, nej nitanankilis “amo”. Amo akaj kipiya uelitilis kikokos oso kixokolis se ikniuj, nochi in xolalkonemej uan in nochi in taselolmej kipiyaj uelitilis kipiyaske ininemilis.^[1]

In tosentalnamikilis in tiksenchiujkej nochipa kichiuas in tachichinoliluit (in tonaltapatal eski nochi in nexokolilchiual ikoneuj) uan nejón eskij se neskayot ika se kitokaitis mojmostayej in tosenuelitilis tosenaxka uan in taseloltalpan.

Iksá amo uejkaua kioui uan techpaleuiaj tiktsinkixtiyaj in tajyouilis. Uan nejín xiuit itech metsti marzo kualtsin kiouik ika kichipauj uan kipaktij in toyolo, ta itech in tercer Tribunal Colegiado de Circuito en Materia Administrativa en Puebla, kiyolchikauj in maseual altepet, tanauatij motsinkixtis in concesiones mineras Atexkako I, Atexkako II uan Makuikila yetokej itech Puebla Municipios Cuetzalan, Tlatlauquitepec uan Yaonahuac, ta kinimakakej uelitilis ika nexokolil in maseualtalnamikilis.^[2]

Panok chikome xiuit uan tajko itech tajtolteuilis, mochiuj justicia, in Tribunal kitojtokak  in jurisprudencia de la Corte Interamericana de Derechos Humanos^[3], kipatak in neskayot tein onkaya itechkopa in minería, kitematiltij kit in maseualaltepemej taixnamikilis uan in minerajtalnamikilis in artículo 27 tanauatil moneki mosenixejekoskej iuan in 13 uan 15 tein Convenio 169 tein OIT, yoni kijtosneki in uelitilis amo sayoj kitemakas in Secretaría de Economía, ta moneki tasenemiliskej iuan in maseualxolalmej uan ijkón in tekiuaj kipiyas in maseualtalnamikilis amo ika chikaujkayot uan kiyekmatiltiskej. In Tribunal kitematiltij kit in minería eski se tamamal semi etik in kimama in maseualxolal kampa yetok ta kemej mokuiliskiya in maseualxolal italpan oso kinkalankixtis in xolalneminij okseko kampa amo inchan.

Oksé tajtol, in minerajtanauatil monetechoua  iuan nexikoltalnamikilis in kinxokolia in maseual altepemej. In minerajtanauatil uan in ueyi altepetl atanauatil iujkej, kipiyaj uelitilis in kipeualtiskej se sentachichinol. In totajyouilis itsalan nochipa yetok in nexikol nekokol, takan onkak chikonepaleuilis nochipa onkas tachichinoliluit.

Satepan in tauaki uitsa in kioujmej, maj tamikan nejin pitsotik iluimej. Ika seseyas in taltikpak in metsti, in Consejo Maseual Altepetajpiyanij  uan in CEMDA tetajtouianij in tikixnamikej in concesiones mineras tiyaskej in nechikolis kipiyaskej in maseualaltepemej tikinmaktiliskej in sentencia, tipakiskej tikchiujkej in tonepaleuil uan titsajtsiskej chikauak noian maj kakisti in maseualtalpan amo kijyouis in minerajchiualis.

Tapaleuij María Isabel Noriega Armella.

Kitalij maseualkopa Francisco Sánchez Conde.

^[1]Itech nejín namechyoleua  xikixpouakan in amaix “Guardianes del Agua. Se sanil itech chikotasojtalis  se kipiyas at”, publicado por la Fundación Heinrich-Böll.

^[2] https://www.cemda.org.mx/pueblo-masewal-gana-lucha-en-contra-de-la-mineria/

^[3]3 En concreto el Tribunal utilizó la sentencia del caso Saramaka vs Surinam de la Corte Interamericana, esta decisión se encuentra disponible en: https://www.corteidh.or.cr/CF/jurisprudencia2/ficha_tecnica.cfm?nId_Ficha=288#:~:text=Surinam&text=Sumilla%3A,efectivos%20para%20cuestionar%20dicha%20situaci%C3%B3n