In ikin tipanokej 8 tapoual junio moiluichiuj in día internacional de los océanos uan ika nojón itech inotalnamikilis niknekiskiya nitatsintokas, ¿toni tikixmatiliaj in ueyiat?, ¿toni neskayot kipiya in ueyiat itech tonemilis? Uan ¿katiyej amat kipiya itech in tonemilis in ayamo tipanouaj? Tinochi tikpiyaj sanilpanolis iuan in ueyiat océano, kemej achto moijtouaya, itech seki intalnamikilis kineskayotiya taixpetanilis uan neseuil, okseki se talnamikilischiualis itech inemelis, okseki se ika kixtalia iujkitilis neskayokajsikamatilis maski amo sepa ijtik mokalakiskej. In ueyiat kiteui ininyolo miak altepemej uan ika takochitakej uan ipampa kichiujkej miak mauisyochiualis in moitaya amo ueliskiyaj, amo ika in ueyiat tikpoloskiyas semej in okachi ueyi nemilisneskayo in semanauaktakaj.

In ueyiamej kineskayotiyaj in 71% in talixko uan in 97% in semanauak at, in kiouit, in tein techyeualoua, in atentenoj, tel miak in tein tikmajseuaj uan noiujki in ejekat in tikijyouanaj uitsa itech in ueyiamej oso yejuan kiojtokaltiyaj.^[1] In chiualis in semanauaktaka ika peuak in mopoatak in tein techyeualojtok semi koxokolijtok in ueyi at uan in iuan tosenemilis, ta okachi moueyichiua, ta totoniaj uan xokoyatok uan in tataman okuilimej in ijtik nemij ueyi ouijkayot kipiyajya.

Ika nejín tayetolis uan in kitemaka uelitilis, nikneki niteixejekoltis in Corredor Arrecifal itech Suroeste del Golfo de México kemej se ixpopoyoneskayo uan se neskauo takuoujtamatilis, ta in nejín corredor kampa in axkan moixajsikej  600 kms, de la Laguna de Tamiaua kampa in atauit tsopekat ixpan in atenteno veracruzana, eski seko in amo ixnesi itech in xiujtekiuaj icartografía. Tasojkamati ika ininchiualis in amichtemouanij, taimatinij uan nechikolmej in xolalnenkej, itech ikin nejín xiujmej momiakilijkej in 80 ajsik 110 in arrecífes in moamatalijkej itech arrecifes rocosos, rocosos coralinos y coralinos, in 15% in nochi in arrecifes itech in ueyi alteepet moajsij itech nejín  corredor uan kipiyaj se tataman nemilis telmauistik.

Nejín corredor chipauak kinimakak ininiujkitilis miak altepemej uan xolalkonemej in kampa axka Veracruz, in teuantilis in kichijchiujkej kipiya miak tatamachiual, semej in nejón eski in teltapaleuia uan kampa in tapalolchiualis uan in tekitilismej in kitemaka in amichtemolis semi yekixnesi, uan in oksé, kiteixpantiya in taneltokalischiualis, in tein amo ueli se kimatoka, nikan, nejín mokepa tatsotsonalis, iluit, uan taneltokalis, kemej in altepeiltuit La Candelaria Tlacotalpan.^[2]

Nejín corredor arrecifal amo semi kitekipachoua in altepet mexicano, itech inintalnamikilis in toxiujtekiuanij in Golfo de México eski seko kampa semi takualtsin  kiauilchiuj, ika altepechikaujkauilis in Xiujtekiuaj Federal iseltij itanemilil, kiuejueloj nejín tosenaxka nemilis neskayokajsikamatilis uan ompa kichijchiuj iyolti chikaualis, ta nekeman in Altepetekiuaj kinemilij kit in Golfo de Méxiko kualtiyas ika kikixtis petróleo uan gas. Tachiyalis uan chikaujkatalnamikilis in kichajkuiloj in axka altepetekiuaj in ika kiixnamiki inichikaujkachiualis in México in moixtalij itech Acuerdo de París y La Ley General del Cambio Climático, itech okseki tanauatilmej.

In axkan Altepetekiuaj Federal seko kikauak in talnamikilis itech in tein techyeualojtok kemej in kitenextilia in corredor arrecifal, ¿keniuj kuali tayolojpachos ika in takochitalis uan in senchikaujkachiualis iuan in semanauaktakaj in kitsinkixtis in taltikpaktatotonilis tatampa in 2, in okachi kuali eskiya 1.5 grados centígrados in ta okachi tiknekij in tiltik teokuitat amo in ueyi at? Ika tayokol tikitaj itech in taltikpak miak tekiuanij kitaikankaujkej in ueyi at uan ininaltemej, ta in uejueyi taptalis monekij itech 2030.

Ijuak in takuoujtamatilis pané motanitalisneki yej ika in amatajkuilolmej momostika kitemakaj tamatilis in huracanes okach chikauakej, in zargazo in mopataua ueyiaixko in amo monaktiyaj, in istakepalis corales, in teltsinkisa in amichtemolis kemej amo keman moitaya, nikelnamiki ika pakilis in seko chiualismej, kampa in cooperativas amichtemojkej Baja California Sur, Quintana Roo uan axka Veracruz, ika nechikolis iuan in tapalolnamakanij, kixtaliaj talnamikilismej ika kinejmachpiya in ueyiat uan intokniuan, noiujki kimauistiliaj in touejkaujkatapalochiualis ika nejmach amichtemolis. Itech nejín nenemilis nechmachtij in tapalolchiujkej Erick Guerrero ki in neteuil in tiknekij itsmolini tapalolchiualoyan.

In ueyi at totonilis uan inixokoyalis eski kemej se ynakuik Mobi Dick in kiteuia in barco in aman neskayo ika technextilis in ta tikneki tianemiskej amo uejkatan amo uejkaua timotetsauiskej. Maj tejuan timopatakan. Maj tipeuakan maj timoixpetanikan itech in ueyi at uan maj tikteuantikan in taixmatilis, maj timouelitakan atentenoj, in atajkuilol, maj tikchiuakan xochitajtol, maj tikchiuakan neteuilis  uan in nejmachpiyalis in tonsenchan, maj  peua kampa titapalolchiuaj. In ueyi at eski in semanauak iyolo.

Nimatami ika seki xochitajkuilol El Balajú:

Xikajkoui anenkej xikajkokui,

Xikajkokui kampa Barlovento,

Nej noiujki nikatka nianenkej

Uan nianemik nikixnamik in ejekat.

Tapaleuij María Isabel Noriega Armella.

Kitalij maseualkopa Francisco Sánchez Conde.

^[1]Véase el Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate, disponible en https://www.ipcc.ch/srocc/chapter/summary-for-policymakers/

^[2] Para conocer más del Corredor Arrecifal del Suroeste del Golfo de México véase el nuevo número del Jarocho Cuántico, disponible en https://www.cemda.org.mx/wp-content/uploads/2021/06/Jarocho-21-WEB.pdf