55 8925 1325 [email protected]

IN ATL IN TÉPETL

Francisco Xavier Martínez Esponda

Francisco Xavier Martínez Esponda

Licenciado en Derecho por la Universidad Iberoamericana (2002-2006) con mención honorífica y Maestro en Ecología Tropical por parte del Centro de Investigaciones Tropicales (CITRO) de la Universidad Veracruzana (2014), con mención Honorífica. Ha colaborado como abogado en Litiga, Organización de Litigio Estratégico de Derechos Humanos A.C. (Litiga OLE) y en el Centro Mexicano de Derecho Ambiental, A.C. (CEMDA) ha sido director regional de la oficina Golfo de México (2013-2016) y actualmente se desempeña como director operativo. Una de sus las líneas principales de trabajo son los derechos humanos de los pueblos indígenas y comunidades equiparables, el patrimonio biocultural y la construcción del Estado pluricultural en México.

In totaoltsin, in totakualis

Nejín tonal moiluichiuilia in San Miguel uan itech nochi in ueyi altepetl in taol itonal, axkan tipeuaj seki iluimej itechi in altepemej uan xolalkonemej nochi in México ika in tapixkalis uan tamitij Todo Santos. Ika nejín talnamikilis nikixejekouaj tisentanemiliskej itech toni techyolchikaua, ika nojón, maj tipeuakan ika ome tatsintokalis: ijuak ti tamajseuaj, ¿toni tikuaj?, ¿tikixmatij toni talnamikilis kiyeualoua in totakualis?, keniuj uan kani motoka in totakualis?, keniuj mochijchiua?

Namechtapouis in keniuj niualpanotiualaj ta nej semi nikuelita in notakualis, ta ijuak nikatka niokichpiliyoj nikelnamiki seki telkualtsin takualis uan satepan yejua nechyekanak. Iuak katka ninojnel in nomán itech Noche Buena, kichiuaya in moixmati itokay nakat ikaldo  kichiuaya in aui Titi, yon katka in tapalol tein nochi in xiuit tikchixtoyaj, uan yon ika mosentiliayaj nochi in chanchiuanij Esponda; ijuak ajsiya yon tonal 24 nikitaya keniuj in takualoyan moyektakentiaya chipauak uan tapalolchiualoyan kualtsin ajuialis kipiyaya, ijkón tentamiaj, nochi ixuiyaj, moitaua aksá ika chilok itenoj kipiyaya. Oksé telkualtsin takualis nikelnamiki uan nechyekanak nochipa in nomesoamerikanaj nemilis, maski amo nikmatiya, eskij in kesadillas uan in takos in tikuaya ijuak timokepayaj in tiyajkaj kuoujtaj, ta yo takualis tel uelik mochijchiuaya ika in tatiochiual tatok México: in taoltsin oso tlaoltsintli yauitsin in kinextamalchiuaj, se kimatokas in taxkaltsin in kichiujkej ika siuat imay, se kiijnekuis uan se kimajseuak, amo keman se kielkaua.

Panok miak xiut ijuak nikajsikamatik nejín kualtsin talnamikilis ijuak nipeuak nitekiti iuan in xolal totonakos, ompa nikajsikamat in nochimej in altepemej kipiya se tasojtalis iuan in taoltsin, ijuak nikiniluij kit in okachi kuali taxkal esi in yauitsin, nejón tokniuan ika pakilis inixko nechnankilijkej kit yejuan okachi kiuelitaj in istak, ta in yauitsin ika kichiuaj in xokoatol. Nochi in taoltsin kiiya se tasojtalis iuan in sejsemej in altepemej itech toueyi xolal, ika nojón ijuak tikmajseuaj in taoltsin in ixuak itech toueyi xolal, timonojnotsaj ika taixmatilis 350 neskaltilis in ueyi tatmej uan ueyinanmej in kieujkej, kitokkej, kipixkakej uan ika tapalolchiujkeh nejí mauistik tatok. Ijuak nikaki nejín talnamikilis niknemilia in nechtasojtaj in nouekaujkayoteiskaltikauan uan moneki niknejmachpiyas uan nikinmaktilis in akonimej uitsej ok; noiujki nikelnamiki oksé tatsintokalis, ¿akonimej inaxka nejón xinachmej? Ininaxka in altemej, amo inaxka intekiuanij nion in ueyi nechikolmej; in xinachmej kineskayotiyaj in nochiuelitilis.

Itech se nemachtil niyajka kipiya seki xiuit monotsa agroecología, Eugenio Gras techuantij seki tanauatilmej itech in yektakualis, in yekinikaj eski “amo teyi tikuas takan moueyinan amo kiixmatik”; in ometika “amo teyi tikuas takan tein ika mochijchiuj amo kiismatik in moueyinan” uan in eyitika, “amo teyi tikuas takan in moueyinan amo ualis kiijtos”. Ijuak Eugenio Gras techtapouij nejín tanauatilmej techyekuetskitij uan neli ika timoyolmelaujkej uan tiyektanemilijkej ta ika tikitaj in uekaujkatapalol in nochi in timexicanos techyolpaktiya uan amo semi tikixmatij ok, uan neli, ¿akonimej tikinsenemiliaj inintapalolchiualis in inueyinanmej iuan in kuoujtajtekitinij in techmakaj tonantal oso totattal? Uan komoamo timotapouiaj keniuj mochiujtiuits in totapalol in uejkaukayo tapalolchiualis ixpolijtiuj. ¿toni ika tikualtiliskej tikmatiskej keniuh mochijchiua in xokoatol takan amo teyi ok in yauitaol? ¿keniuj se kichijchiuas in uelik pozolej kemej kichiuaj Guerrero takan amo teyi kakauasin?. In takualis eski se chiualis ika moixmati kniuj tiujkej, se senchiualis, se tatiochiualchiualis, neskayo xiujtekichiualis. Nejín talnamikilis, takan tikchiuaj in tein Eugenio techyoleua uan amo tikuaj in pitsoyot technamakiltiyaj ika miak xolopijyot uan ika miak tamanelol uan amo teyochikauaj, in nepatalis in tikchiyaj ixuas uan tikpiluaskej itech totapalolchiualoyan kemej nechmachtij ayamo uejkaua in tapalolchiujkej Erick Guerrero.

Nikuika seki tonalmej uan youalmej nitatemojtok itech nokuatalnamikilis katiyej in uejkaujka tapalol tein nikelnami uan amo nikajsik, ijkón nikijkuiloj seki tapalolmej tein semi nikualita, in yekinika eski in taxkal tamachijchiual ika istat, niman in moltsin ika akolin, in tlakoyos,tlatloyos oso tayoyos ika chachalon, chiloson ika kamaron in mochijchiua atentenoj; kamarones ika ajillo in kichiua inomán, yon takos al pastor in kichiyaj xolal México, in yek miak taman tamal mochiua Sierra Madre Oriental, sayoj maj se paxialoti kampa eski itech Todo Santos; in chilpacholej mochijchiua Veracruz, in chiles ika nogada, in pipian iluikaktakualis; in empanadas ika minilla, in kochinita Pibil in kampa monamikej omej semanauak; in cecina kichiuaj Yekapixtlaj; in chilpok kipexotiyaj: in atolmej ijuak taseseya oso takauani; in octli ika timosentiliaj iuan in totasojikniuan, in nekoatl ika se kimachilis in ajkokopa; in mezkak ika se kimachilis in oksepa uitsa in toyolo; uan ijuak semi tkauani in chilat takan tiyetok Guerrero oso in pozol takan tiyetok Itsmo. Ijuak nimatan nikijkuiloj in tapalolmej nikitak in taoltsi eski in semauak iyolo, nejín talnamikilis nechmatiltij niknejmachpiyas in tein mochijchiua kalijtik uan nitekitis inauak in tokniuan uan altepemej in kimauistiliaj uan kieuaj nejín xinach mauistik.

In takualis nechtaixmatiltij talpan y toueyo xolal, okachi kualis se kiuelilis uan se kipoujkaitas se toampouij itech in takualis, yo takualis kitixmatiltiya keniuj seki chanchiuanij motasojtaj iuan inixolal; in takualis eski se kualneskayot kampa moixmati se talpan uan keniuj se kimachiliya uan se monojnotsas iuan in Taltikpak. Nej nikyeknemilia semej tein okachi tikuelitaj uan uelis eski se tamajseuas uan ijuak se yaui okse analxolal tein okachi se kitemoua eski in tapalol.

Se takauas eski keme se nemis itech ueyiat kampa onkak miak sanilmej. Ijuak timoseuis titamajseuas, ximonemili tepitsin tikintenkakis, uan ximotsintoki toni uelis tikchiuas ika tikinejmachpiyas uan tikteixmatiltis.[1] Nikan nimatami, ta in taxkaltsin kistokya tein komal…

Tapaleuij María Isabel Noriega Armella.

Kitalij maseualkopa Francisco Sánchez Conde.


[1]1 Te recomiendo estimado comensal escuchar Toitico Bien Empacao de Katie James, disponible en: https://youtu.be/8RZeHO7g

Secciones

[et_pb_posts_agsdcm category_id=»10″ heading_style=»custom» posts_per_page=»2″ show_categories=»off» show_comments=»off» admin_label=»Capital» remove_drop_shadow=»on» _builder_version=»4.6.0″ _module_preset=»default» main_title_text_color=»#000000″ min_height=»650px» max_height=»650px» custom_margin=»-36px||||false|false» border_width_all=»0px» locked=»off»][/et_pb_posts_agsdcm]
[et_pb_posts_agsdcm category_id=»5″ heading_style=»custom» posts_per_page=»2″ show_categories=»off» show_comments=»off» admin_label=»Capital» remove_drop_shadow=»on» _builder_version=»4.6.0″ _module_preset=»default» min_height=»650px» max_height=»650px» custom_margin=»-36px||||false|false» border_width_all=»0px» locked=»off»][/et_pb_posts_agsdcm]
[et_pb_posts_agsdcm category_id=»6″ heading_style=»custom» posts_per_page=»2″ show_categories=»off» show_comments=»off» admin_label=»Nación» remove_drop_shadow=»on» _builder_version=»4.6.0″ _module_preset=»default» min_height=»650px» max_height=»650px» custom_margin=»-36px||||false|false» border_width_all=»0px» locked=»off»][/et_pb_posts_agsdcm]
[et_pb_posts_agsdcm category_id=»9″ heading_style=»custom» posts_per_page=»2″ show_categories=»off» show_comments=»off» hover_overlay_color=»#000000″ hover_overlay_icon_color=»#000000″ admin_label=»Mundo y Sociedad» post_format_icon_bg_color=»#000000″ remove_drop_shadow=»on» _builder_version=»4.6.0″ _module_preset=»default» header_text_color=»#000000″ subheader_text_color=»#000000″ main_title_text_color=»#000000″ min_height=»650px» max_height=»650px» custom_margin=»-36px||||false|false» border_width_all=»0px» locked=»off»][/et_pb_posts_agsdcm]

No Te Puedes Perder…

[et_pb_posts_agsdcm category_id=»54,60,102,104,123,124″ heading_style=»custom» show_comments=»off» hover_overlay_color=»#d84c1e» hover_overlay_icon_color=»#d84c1e» post_format_icon_bg_color=»#d84c1e» remove_drop_shadow=»on» _builder_version=»4.6.5″ _module_preset=»default» header_text_color=»#000000″ header_font_size=»27px» header_line_height=»1em» subheader_text_color=»#000000″ main_title_text_color=»#000000″ main_meta_text_color=»#000000″ main_body_text_color=»#000000″ list_title_text_color=»#000000″ list_meta_text_color=»#000000″ custom_margin=»||0px||false|false» custom_padding=»||0px||false|false» border_radii=»on||||» border_color_all=»#d84c1e» border_style_all=»none» locked=»off»][/et_pb_posts_agsdcm]
[et_pb_ads_agsdcm _builder_version=»4.5.6″ _module_preset=»default»][/et_pb_ads_agsdcm]